Lidija Delić  

In memoriam - Epska pripovedačica

Mirjana Detelić rođena je u Beogradu, gde je stekla osnovno, srednje i visoko školsko obrazovanje. Diplomirala je 1974. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu – Odsek za opštu književnost s teorijom književnosti. Postdiplomske studije završila je na istom fakultetu 1984. godine odbranivši magistarski rad Poređenje u poslovicama Vukove zbirke. Pod mentorstvom prof. dr Nade Milošević-Đorđević 1992. godine odbranila je doktorsku tezu pod naslovom Poetika prostora u srpskoj deseteračkoj epici. Od 1976. do 1994. radila je u SANU-u kao asistent Odbora za proučavanje istorije književnosti. Od 1994. do smrti bila je zaposlena u Balkanološkom institutu SANU-u. U školskoj godini 1999/2000. predavala je Narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. U Centru za naučna istraživanja SANU-a i Univerziteta u Kragujevcu, od njegovog osnivanja 1995. godine do gašenja 2011. godine imala je funkciju zamenika a potom i načelnika Odseka za jezik i književnost. U radu Odbora SANU-a za proučavanje istorije književnosti i Odbora SANU-a za narodnu književnost učestvovala je bez prekida kao stalni saradnik, a potom i kao član. Bila je urednica redakcije za narodnu književnost u Srpskoj enciklopediji.

Bavila se poetikom usmenih književnih formi sa stanovišta folkloristike i teorije književnosti. Knjigom Mitski prostor i epika (1992.) na strukturalističko-semiotičkim osnovama postavila je nove parametre za izučavanje epskog prostora i fundirala nov tip istraživanja te kognitivne i poetičke kategorije u folkloru i šire (za pomenutu monografiju dobila je nagradu “Stanislav Vinaver”, 1993.). U toj knjizi pokazano je da – za razliku od matematičkog i fizičkog prostora, koji su homogeni i kontinuirani – epski prostor čini diskretan niz tačaka, odnosno polja, različitog semantičkog opsega. U horizontalnoj ravni Mirjana Detelić izdvojila je zatvoren i otvoren prostor kao nosioce oprečnih simboličkih značenja: kuća, dvor/kula i grad su – kao centar (jer se epska perspektiva formira prema junaku) – poneli pozitivne konotacije (svoje, zaštićeno, čisto i sl.), dok su prema gori, vodi, putu i polju – kao perifernim/udaljenim tačkama – gravitirala negativna značenja (tuđe, opasno, kultno nečisto itd.). Vertikalnu raslojenost Mirjana Detelić pratila je u oba tipa prostora – otvorenom i zatvorenom, i tu su se kao tačke simboličkog i ideološkog markiranja izdvojili “središnji” (ljudski) prostor (kao centar) i polovi na vertikalnoj osi (kao periferni). U otvorenom prostoru autorka je kao periferne sfere posmatrala nebo i zemlju, a u zatvorenom – podrum i čardak, kao granične stratuse ljudskog staništa.

Iz te fundamentalne studije i bazične stratifikacije epskog prostora generisana su još dva istraživačka rukavca. Iz izučavanja grada – kao jednog tipa zatvorenog prostora – proizašli su multimedijalni CD Gradovi u hrišćanskoj i muslimanskoj deseteračkoj epici (200.) (u koautorstvu s Aleksandrom Lomom i Istokom Pavlovićem), monografija Beli grad. Poreklo epske formule i slovenskog toponima (2006) (u koautorstvu s Marijom Ilić), a potom i enciklopedijski rečnik Epski gradovi. Leksikon (2007), za koji je Mirjana Detelić dobila povelju “Zlatna srpska književnost” i nagradu Vukove zadužbine za nauku (obe u 2008. godini). Drugi rukavac čini sistem studija fokusiran na atipičnu semantiku kuće u usmenoj epici i zatvoren prostor šire (kula/dvor, krčma/mehana). Pošavši od zapažanja da u imagologiji tradicijske kulture kuća, kao jedna od osnovnih kulturnih kategorija i u skladu sa sistemskim binarnim kodiranjem, stoji u ravnoteži s ne-kućom ili anti-kućom, čija se devijacija meri stepenom odstupanja od standarda, Mirjana Detelić se u nizu studija (u koautorstvu s Lidijom Delić) bavila neočekivanom atribucijom kuće i širenjem značenja ka negativnom delu spektra (kuća prokleta = tamnica; kuća božja = crkva; kuća večna = grob i sl.).

Digitalizirana epika

Fundamentalan doprinos Mirjana Detelić dala je i na polju proučavanja usmene formule: knjigom Urok i nevesta. Poetika epske formule (1996), već pomenutom monografijom Beli grad. Poreklo epske formule i slovenskog toponima (2006), nizom radova fokusiranih na konkretne formulativne sklopove, tematom Epic Formula u časopisu Balcanica (XLIV/2013) i zbornikom Epic Formula: a Balkan Perspective (u štampi, u kouredništvu s Lidijom Delić), proizašlim iz tog temata. Stadijalne forme usmene formule (stepen fiksiranosti usmenog teksta), tipove i funkciju epskih formula Mirjana Detelić proučavala je na konkretnim temama ropstva (“Epski motiv ropstva i njegove formule”), vremena (“Epska noć i njene formule”), magle i bajaličkih tekstova (“Generic Lacuna in the Epic Poems Using the Fog Formula”; “Strah, strava i stravčići. Jedan epski motiv i njegove formule”) i posebno – sahranjivanja u gori (“Upotreba epske formule u izgradnji motiva smrti pod prstenom”; “ Могила в лесу: взаимодйствие пространственного и растительного кодов в эпосе” / “Grob u gori. Sadejstvo prostornog i biljnog kodiranja u epici”; “Zelena jabuka u epskim pesmama”) i atribucije belom bojom (Beli grad. Poreklo epske formule i slovenskog toponima; “Beli dvor i beli grad u epskoj poetici”; “Dumezil between the east and west: Formulaic use of attributes white and heroic in South Slav oral epic poetry”).

Bavila se i teorijskom artikulacijom uticaja usmenih poetika na delo Ive Andrića. Pored već pomenutog zbornika o usmenim formulama, uredila je i sledeće zbornike radova: Od mita do folka (1996), Kult svetih na Balkanu (2001), Kult svetih na Balkanu II (2002), (Zlo)upotrebe istorije u srpskoj književnosti 1945–2000 (2007), Moć književnosti. In memoriam Ana Radin (2009), Saints of the Balkans (2010), Živa reč. Zbornik radova u čast prof. Dr Nade Milošević Đorđević (2011), Ptice: književnost, kultura (2011), Guje i jakrepi: književnost, kultura (2012) i Aquatica: književnost, kultura (2013). Tesno je sarađivala sa međunarodnim projektom TASC (Transnational Atlas and Database of Saints’ Cults) sa sedištem u Lesteru i Oksfordu.

Od kapitalnog značaja su njeni napori za digitalizaciju i formiranje elektronskih baza usmene folklorne građe. U okviru Odbora SANU-a za narodnu književnost radila je na digitalizaciji dokumenata iz Etnografske zbirke Arhiva SANU-a. Taj projekat od kapitalne je važnosti zbog činjenice da zbirkama od prvorazrednog značaja preti uništenje zbog loše konzervacije i prirode rukopisa. S ing. Branislavom Tomićem formirala je bazu Epske deseteračke pesme sačinjenu od 21 reprezentativnog toma hrišćanske i muslimanske epike (klasična beleženja, preko 330 000 stihova)1. U formi elektronske baze priredila je i Erlangenski rukopis (1716.–1733.), najstariji zbornik srpsko-hrvatskih narodnih pesama, izuzetno kompleksne ortografije (sa Snežanom Samardžijom i Lidijom Delić)2. Angažovanjem na digitalizaciji rukopisa i na formiranju eletronskih baza usmene epike Mirjana Detelić nije samo doprinela očuvanju nematerijalnog kulturnog blaga od prvorazrednog značaja, već je to isto blago učinila dostupnim i stručnoj i svoj zainteresovanoj publici širom sveta (statistika pokazuje da se baze pretražuju na svim kontinentima, čak i na Grenlandu!). Istovremeno, te elektronske baze otvaraju potpuno novu epohu u izučavanju usmene epike, jer na mikroplanu (lekseme, sintagme, toponimi i sl.) omogućuju vladanje izuzetno obimnom građom s velikom preciznošću.

O božanstvu koje daje, a ne traži

Mirjana Detelić je humanistiku i ljubitelje pripovedanja zadužila i sjajnim romanom o dorkasima, drevnim magovima koji su otkrili tajnu vremena i putujući kroz vreme taložili i akumulirali ljudska iskustva (Legende o nestanku, Beograd: Tardis 2012). U tom romanu ona je na maštovit i ingeniozan način preoblikovala priču o Atlantidi, ostavivši istovremeno i jedno veliko svedočanstvo o sebi. U njenoj viziji, boginja koja stvara grad Atalantis ne stvara i prve ljude. Ona doleće u vidu velike bele ptice – poput epske tice labudice o kojoj je napisala izuzetnu studiju – i unapređuje ljudski život i ljudski vek ne tražeći ništa zauzvrat. Budući shapeshifter – božanstvo koje menja oblike – Atalanta je ukinula i mogućnost da joj se pod religioznim izgovorima žrtvuje bilo ko i bilo šta: “Mora biti da je struktura njenog bića bila fluidna jer se lako i brzo menjala iz čoveka u životinju, pa u pticu, pa u vodu i biljku. To su posle mogli i drugi bogovi, ali je Atalanta to izvodila javno, na očigled svih, i niko u njenom gradu nije laka srca dizao ruku na druga bića jer se nikad nije sigurno znalo da neko od njih slučajno u tom trenutku nije Atalanta.”

Kad ga već nigde nije bilo, Mirjana Detelić je stvorila božanstvo po svojoj meri: ono koje daje, a ne traži, i ono koje je pronašlo jednostavan način da se spreči nasilje čoveka nad drugim vrstama, čoveka nad prirodom i jednih nad drugima. U rukopisu je ostao njen dečiji roman Plava paprat – maštovita priča o dečaku Tasi, devojčici Nati i psu Munji koji uz pomoć vila spasavaju kopaoničku šumu i dva vanzemaljca koji su se nesrećnim slučajem u toj šumi zadržali duže nego što su planirali. Kao vrsni pripovedač i kao ozbiljni znalac usmene tradicije, Mirjana Detelić je i u tom romanu i u Legendama o nestanku folklorne motive s lakoćom uvodila u raznolike žanrovske matrice, dajući im nov život u izmenjenom recepcijskom horizontu.

I struka, i literatura, i humanistika šire, izgubili su s Mirjanom Detelić znatnu masu na tasu koji se stručnošću, radom i odgovornošću prema drugima i prema profesiji suprotstavlja površnosti, improvizaciji i nehatu. Oni koji su imali sreću da je poznaju i da joj budu prijatelji – izgubili su i znatno više.

Bilješke:

1   Dostupno na adresama http://www.mirjanadetelic.com/e-baze.php i http://www.monumentaserbica.com/epp/.

2  Dostupno na adresi http://www.erl.monumentaserbica.com/.