Krajnje je vreme da bavljenje prošlošću prestane da bude “najfinija ideološka kozmetika”
“Paleobalkanska plemena” ili “srednjobalkanska plemena” iz prerimskog perioda termin je koji označava način na koji je u moderno doba (počevši od 19. veka), u naučnim poljima istorije i arheologije (i javnosti uopšteno), zamišljan period gvozdenog doba (otprilike 500 g. pre n.e. – 0. godine). Ta rekonstrukcija prošlosti zapravo je specifičan pogled na pitanje kolektivnih identiteta u protoistorijsko vreme te proizlazi iz nekoliko teorijskih stanovišta. Zahvaljujući prijemčivosti pretpostavki iz kojih je nastao taj akademski narativ, “paleobalkanska prerimska plemena” postala su podrazumljiv način razmišljanja o zajednicama kasne praistorije, iako se uistinu radi samo o jednoj od bar nekoliko mogućnosti tumačenja ovog perioda. Drugim rečima, “paleobalkanska plemena” predstavljaju jednu moguću rekonstrukciju protoistorije, koja počiva na specifičnim teorijsko-metodološkim polazištima povezanim s opštim ideološkim strujanjima u 19. i 20. veku. Naime, “dešavanje nacija” – odnosno buđenje nacionalnih svesti i uspostavljanja nacionalnih identiteta i država u 19. i 20. veku – koincidiralo je s formiranjem istorije i arheologije kao zvaničnih naučnih disciplina širom Evrope.
U eri romantičarskih nacionalnih zanesenosti istraživači prošlosti su podrazumevali da je nešto poput naroda, etnosa ili plemena oduvek bio posve prirodan način grupne identifikacije, pa su imena poznata iz antičkih pisanih izvora gotovo bez izuzetka bivala shvatana kao svedočanstva o postojanju oformljenih plemenskih zajednica, etničkih grupa i naroda. Takvo zamišljanje prošlosti dodatno je bilo osnaženo konceptom arheološke kulture, koji je podrazumevao da predmeti istih ili sličnih stilskih karakteristika – koji se skupno javljaju na određenoj teritoriji u određenom vremenskom periodu – u stvari predstavljaju materijalne ostatke zajednice koja je imala iste društvene, kulturne i religijske norme, i koja se može smatrati jednom definisanom etničkom populacijom – narodom. Taj uobičajeni teorijski diskurs formiran u 19. veku nastavio je da postoji i kroz 20. vek te je u pojedinim akademskim zajednicama i širokoj javnosti prisutan do danas. S nelagodom konstatujem da je ukratko opisani način zamišljanja prošlosti dominantan kada se radi o “paleobalkanskim plemenima”, mada su se u međuvremenu pristupi proučavanja prošlosti korenito izmenili.
“Etno-kulturni kontinuitet”
Antička spominjanja Autarijata, Tribala, Dardanaca, Meza i Skordiska, kao “divljih plemena” (koja su ratovala što međusobno, što protiv antičke Makedonije i Rima), u istoriji i arheologiji na Balkanu držana su za pouzdana svedočanstva o zajednicama gvozdenog doba organizovanim u obliku definisanih etničkih celina. Osim što su se već od 19. veka pojavljivali stručni radovi koji su tumačili pojedinačne “nacionalne” istorije tako zamišljanih “paleobalkanskih naroda”, tokom 20. veka objavljene su i veoma važne istoričarske i arheološke sinteze koje su u ključu etničkog determinizma nastojale da što detaljnije odrede plemenske specifičnosti za svako od kolektivnih imena spominjanih od strane antičkih pisaca.Tako su publikacije poput Srednjobalkanskih plemena u prerimsko doba Fanule Papazoglu i zbornika radova Praistorija Jugoslavenskih zemalja, zapravo uspostavile pomenuta “plemena” kao istorijski objektivne kategorije čije se postojanje nije dovodilo ni u kakvu sumnju. Drugim rečima, jugoslovensko zamišljanje protoistorije zasnivalo se na ideji etničkih plemena kojima je – osim ustanovljavanja hronike ratnih pohoda (pomoću pisanih izvora) – valjalo odrediti i osobenosti kao što su teritorija, stepen socio-kulturnog razvitka, društvena organizacija, itd. (sve to pomoću arheološke građe). Vezivanje antičkih kolektivnih termina (t.j. etnonima, etnikona) za određene vrste materijalne kulture viđene kao specifičnost ovog ili onog plemena, davalo je privid objektivno dokazivih etničkih identiteta u protoistoriji. Pojednostavljeno rečeno, ako ste za Dardance/Skordiske/Tribale arheološki “ustanovili” osobene oblike artefakata na prostoru na kojem su ih okvirno pozicionirali antički autori, to je značilo da imate materijalne, objektivne i nedvosmislene dokaze da su Dardanci/Skordisci/Tribali zaista i postojali u prošlosti.
Kombinacijom etnonima, njihovog uopštenog vezivanja za neki geografski prostor (u antičkim izvorima) i arheološkog materijala na toj teritoriji, formirane su i predstave o protoistoriji Balkana podeljenog između definisanih plemena. Uz to, vrlo često su za arheološke kulture koje su pripisivane nekom od plemena traženi koreni u još ranijim epohama praistorije (starije gvozdeno, bronzano doba), što je davalo povoda za ustvrđivanje “etno-kulturnih kontinuiteta” u trajanju od nekoliko stotina ili čak više od hiljadu godina. Sumirano, moderno stanovište, prema kojem je socijalna struktura i organizacija neke populacije prvenstveno bila ustrojena po principu kontinuirane etničke/nacionalne pripadnosti, učitavano je u tumačenja daleke prošlosti. Pored toga što interpretacija gvozdenog doba po ključu etničkog determinizma isuviše nalikuje modernom svetu, postoji još nekoliko jednako važnih činjenica koje upozoravaju na oprez pre neupitnog prihvatanja ovakvog viđenja protoistorije.
Društva bez istorije
Pre svega, antički pisani izvori ne mogu da se tretiraju kao arhivska građa koja na objektivan način prenosi “faktička stanja” o populacijama van mediteranskih civilizacija. Antička etnografija može da se posmatra kao vrsta književnog žanra čija je uloga bila da govori o Drugima u smislu manje ili više različitih društava od onih u Grčkoj, Makedoniji ili Rimskom Carstvu. Prilikom pisanja o inom stanovništvu, antički autori su istovremeno konstruisali i Druge i sebe, tako što su stereotipizacijama pojačavali sliku o “divljim varvarima” kao opozitu sopstvenim sociokulturnim normama. Mnoge negativne osobine, “čudne” kulturne prakse, “izvitoperena” politička uređenja i društveni odnosi, služili su da podvuku razliku između “nas” i “njih”, kao vrsta samopotvrđivanja ili kao pripovedanje o kuriozitetima zabave radi.
Moderni koncept objektivnosti (pogotovu naučne) u antici uopšte nije postojao, pa se često dešavalo da se pouzdanost podataka žrtvuje zarad dramskog zapleta ili narativnog efekta. Osim toga, najveći deo antičkih autora spadao je u elitne krugove sopstvenog društva te su njihova viđenja u stvari specifičan odnos prema svetu uslovljen staležnom pripadnošću. Dodatno, antički pisci vrlo često nisu niti lično svedočili događajima, niti su sretali populacije o kojima su pisali, već su prenosili podatke iz druge, treće ili ko zna koje ruke. To znači da čak ni opisi ratnih sukoba s varvarima ne predstavljaju “izveštaje s terena”, već posredno prepričavanje određenih utisaka i perspektiva.
Međutim, najznačajniji problem u vezi s “paleobalkanskim plemenima” predstavlja činjenica da u antičkim izvorima nema objašnjenja šta korišćeni etnonimi u stvari znače i da li su oni zaista predstavljali grupne identitete etničkog karaktera. Kada bi se u antičkim izvorima upotrebili pojmovi kao što su Autarijati/Mezi/Tribali/Skordisci/Dardanci, nije sledilo objašnjenje da li se on odnosi na specifično pleme, grupu plemena, savez nekih političkih jedinica ili se jednostavno radilo o skupnom terminu za populacije koje su živele negde izvan Mediterana, a čiji unutrašnji odnosi zapravo uopšte nisu bili poznati. Bez definisanog specifičnog značenja opšti termini su, dugom upotrebom (odnosno prepisivanjem starijih dela od strane mlađih antičkih autora) i stereotipizacijom, postajali pseudo-etničke kategorije koje su bile dovoljno dobre da objasne svet iz vizure antičkih društava, ali koje nisu spadale u kategoriju modernog koncepta nepristrasnog i objektivnog izveštavanja. Antička perspektiva “varvare” je obično predstavljala kao “društva bez istorije”, koja su okamenjena u svom tribalskom obliku te koja usled usađenog divljaštva stalno nastoje da ugroze i unište mediteranski/ljudski/civilizovani svet. Etnonimi su postajali(pseudo)etnički označitelji za populacije koje u realnosti uopšte nisu morale da funkcionišu po principu etničkog grupisanja i na način kako su ih zamišljali antički autori.
Iz rečenog proizlazi da su i “paleobalkanska plemena” konceptualni i diskurzivni konstrukt ovaploćen u antičkoj literaturi, a ne identifikacijske kategorije koje su bile upotrebljavane od strane samih grupa i pojedinaca koji su njima bili označeni. Naime, veoma je indikativno da o “paleobalkanskim plemenima” mi ne posedujemo takozvane emičke podatke, odnosno da nijedno svedočanstvo o pripadanju kolektivima Autarijata, Tribala, Meza, Skordiska i Dardanaca ne potiče od ljudi koji su im tobože pripadali. Naprotiv, navedene kolektivne odrednice upotrebljavane su od grčkih i rimskih autora, što znači da su do nas došle posredno, prethodno prošavši kroz prizmu antičkog imaginarijuma. Ukratko, ljudi koji su bili označavani pomenutim etničkim nazivima sebe nisu morali niti da imenuju niti da shvataju onako kako su to činili antički pisci.
Privid stabilnih pripadnosti
Moderni utisak o kontinuiranom postojanju etniciteta protoistorijskog Balkana dodatno su pojačavali podaci iz perioda Rimskog Carstva koji svedoče o daljoj upotrebi etnonima i o identifikaciji nekih individua s tim kolektivnim kategorijama. Zahvaljujući literarnim izvorima i epigrafskom materijalu koji spominje geografske odrednice, administrativne jedinice i pojedince koji su bili označavani pojmovima Dardanci, Mezi, Tribali i Skordisci, stvorio se privid o stabilnim etničkim pripadnostima koje su na središnjem Balkanu nastavile postojati i posle uključivanja tih prostora u Rimsko Carstvo. Uprkos tome što ta pretpostavka zvuči sasvim logično modernom auditorijumu, otvoreno je pitanje da li se radi o nepromenjenim etnicitetima ili je posredi rimska imperijalistička praksa imenovanja ljudi i teritorija nazivima preuzetim iz ranije makedonske i grčke etnografske tradicije.
Inkorporacija u Rimsko Carstvo podrazumevala je administrativno preuređivanje i pređašnjih društvenih odnosa i reorganizaciju teritorijalne podele, pa su rimske vlasti pribegavale deljenju novoosvojenih prostora na administrativne jedinice s utvrđenim granicama, koje su često dobijale naziv korišćen za opisivanje geografske oblasti i stanovništva iz pre-rimskog perioda. Radilo se o korišćenju već poznatih naziva za označavanje novonastalih administrativnih kategorija, odnosno u pitanju je bilo korišćenje postojećih označitelja za promenjeni/novi sadržaj označenog. Upotrebom etničkog determinizma i traženjem etničkih kontinuiteta, u slučaju “paleobalkanskih plemena” vrlo često je prenebregavana mogućnost dinamičnih promena kolektivnih identiteta u protoistoriji pa su “plemena” zamišljana kao nepromenljivi, statični i stabilni kolektivi od praistorije do završetka antičkog perioda.
Ako su antički pisani izvori nepouzdana osnova za dokazivanje etničkih identiteta u prošlosti – pa samim tim i “paleobalkanskih plemena” – postavlja se pitanje kako stvari stoje s arheologijom. Da li ta naučna disciplina može s većim stepenom sigurnosti da argumentuje etničke grupacije protoistorije? Prvo što je neophodno da znamo o suštini arheologije jednostavna je činjenica da predmeti/materijalna kultura ne govore ni sami o sebi ni sami za sebe. To znači da nijedan artefakt nema “prirodno”/generičko/dato značenje ni način upotrebe, već da tumačenje njegove funkcije i simbolike daju ljudi; bilo oni koji su ga koristili u društvu u čijem je kontekstu nastao, bilo oni koji ga vekovima kasnije otkrivaju i interpretiraju.
U pogledu etniciteta ta konstatacija zapravo govori da bez obzira na kontinuiranu pojavu slične materijalne kulture na ograničenom prostoru, to ne podrazumeva da je ona u originalnom kontekstu označavala istu etničku pripadnost svih onih koji su je koristili. Izgradnja kolektiva, uključujući i etnički – koji podrazumeva da grupa ljudi deli isti jezik, običaje i svest o pripadanju istom kolektivu – nije u direktnoj relaciji s materijalnom kulturom koja se unutar njega upotrebljava. Posledično, populacija koja je koristila istu materijalnu kulturu na određenom prostoru mogla je da bude izdeljena na više različitih etno-političkih grupa, baš kao što je ista etnička skupina mogla da koristi različite vidove materijalne kulture. Čak i u slučaju da pretpostavimo da su ljudi koji su imali veoma slična staništa, keramičke posude, nakit, oružje i oruđe, delili slične ideje i imali uopštene slične kulturne prakse, to ni u kom slučaju ne znači da su automatski imali i osećaj pripadanja istoj etničkoj grupi. Deljenje opštih kulturnih sličnosti, odnosno načina života, često podrazumeva postojanje istovremenih razlika koje se formiraju i odražavaju kroz socio-kulturne prakse na različitm identitetskim nivoima. Prema tome, postoji mogućnost da su artefakti iz arheološke građe koje mi prepoznajemo kao “etničke markere” imali potpuno drugačije značenje i da su umesto etničkog zapravo igrali ulogu u konstrukciji i komunikaciji drugih vrsta društvenog grupisanja. U stvari, postoji velika verovatnoća da etnička pripadnost sve do pre nekoliko vekova nije igrala presudnu ulogu u formiranju kolektiva i da su objekti koje mi shvatamo kao pokazatelje etniciteta zapravo služili za iskazivanje drugih vidova pripadnosti. Tako su kategorije kao status, stalež, klanovska, rodna, profesionalna, mesna, religijska ili neka druga vrsta pripadnosti mogle da budu mnogo važnije u društvenim odnosima u prošlosti, nego što je to pripadanje etnički ustrojenom plemenu. Samim tim, arheološki ostaci “paleobalkanskih plemena” pre mogu da ukazuju na neke druge vrste društvenih ustrojstava i organizacija koje nisu funkcionisale po logici etničkog grupisanja.
Paradigma etničkog determinizma
Naravno, bilo bi podjednako pogrešno unapred negirati mogućnost formiranja etniciteta u prošlosti. Iako etnička pripadnost nije vid prirodnog, genima usađenog načina društvenog okupljanja, ona predstavlja društveni konstrukt koji je u mnogim istorijskim okolnostima mogao biti pogodan vid socijalne strategije. Međutim, često se prenebregava da je etnička pripadnost, kao i druge vrste socijalnih konstrukcija, zapravo dinamična i promenljiva kategorija čiji je sadržaj situaciono uslovljen i kod pojedinaca i kod grupa. S tim u vezi, u nekom periodu protoistorije Balkana zaista su mogle da budu uspostavljene etničke formacije, ali to ne znači da su one bile stabilne, dugotrajne i nepromenjive kakvima su zamišljane u paradigmi etničkog determinizma poslednjih stotinak godina. Upravo suprotno, njihov sastav, teritorija koju su zahvatale, kulturne prakse koje su ih artikulisale, društvena struktura, politička organizacija, simbolički sadržaj i trajanje, mogli su biti promenljivog i ograničenog karaktera; etniciteti su mogli da budu formirani, razformiravani, ponovo oblikovani prema drugačijim kriterijumima ili čak potpuno nevažni društvima protoistorije. Nevolja je u tome što na osnovu istorijskih i arheoloških izvora posmatranih isključivo pomoću koncepta etničkih plemena, takve nijanse ne samo da potpuno izmiču, već ne predstavljaju relevantna istraživačka pitanja.
S tim u vezi neophodno je promeniti pristup poimanju “paleobalkanskih plemena” i prevazići postojeća predubeđenja da je “narodnost” odvajkada bio najvažniji i dominantan oblik kolektivnih identiteta. Umesto da Autarijate, Tribale, Meze, Dardance i Skordiske tretiramo kao oformljene etničke kategorije, za početak je neophodno shvatiti da pisana svedočanstva o njima ne potiču od njih samih i da su ta imena mogla da budu opšti termini iza kojih su stajale pojave poput: mreža ratničke elite; ratnika-plaćenika; mreža aristokratije; statusna pripadnost; više posebnih političkih ili teritorijalnih jedinica koje su imale različite međusobne odnose; manje etničke celine koje su nazivane istim imenom. Istovremeno, potrebno je na drugačiji način pristupati i arheološkim ostacima, u kojima bi se umesto automatskog prepoznavanja odraza plemenske pripadnosti, mogli tražiti odgovori na pitanje o društveno-političkoj strukturi zajednica kasnog gvozdenog doba.
Pored toga što je promena paradigme za tumačenje balkanske protoistorije neophodna kako bismo pokušali da dobijemo detaljniju sliku (nasuprot uprošćenoj) tog dela prošlosti, ona je važna i zbog savremenih konstrukcija kolektivnih identiteta. Tumačenje “paleobalkanskih plemena” iza kojeg u suštini stoji romantičarski nacionalizam, omogućava ideološku manipulaciju njima putem prisvajanja pojedinih “plemena” u savremene nacionalne imaginarijume i kulturno-istorijska nasleđa. U turbulentnim vremenima restrukturiranja nacionalnih identiteta na Balkanu, pozivanje na slavnu, ali često izmišljenu prošlost, predstavlja način da se pruži legitimitet nacionalnim stremljenjima. Ustvrđivanje da su moderne populacije direktni potomci protoistorijskih plemena služi kao vrsta simboličkog kapitala koji se koristi sa ciljem pozivanja na istorijska ili prava na teritoriju, kao i pokazivanja simboličke superiornosti u odnosu na susedne nacije/etnose.
Opšteprihvaćena slika o “paleobalkanskim plemenima” suštinski prenebregava već dobro poznatu činjenicu da su i savremeni narodi zamišljene/imaginarne zajednice (i društveni konstrukti, a ne prirodne određenosti) i daje privid naučne dokazanosti da su “narodi” oduvek postojali te povod da se u nekim slučajevima čak može očekivati milenijumski etnički kontinuitet. Istina je, međutim, da se zapravo radi o predrasudno interpretiranim (istorijskim i arheološkim) izvorima koji sami po sebi uopšte ne dokazuju da je prošlost izgledala onako kako smo je isprva zamislili. Drugim rečima, krajnje je vreme da bavljenje prošlošću prestane da bude “najfinija ideološka kozmetika”, kao perpetuator mita o nacijama, te preuzme ulogu intelektualne delatnosti koja neguje kritički pristup i razbija uvrežene zablude.