Kritika kognitivnog kapitalizma

Matko Meštrović je, svakako, aktuelna, izuizetna i u različitim istorijskim periodima poznog modernizma, postmoderne i epohe globalizma bitna kritička i teorijska figura na hrvatskoj i evropskoj intelektualnoj sceni. Bio je jedan od članova neodadaističke i proto-konceptualističke grupe Gorgona ranih šezdesetioh godina. Njegov teorijski rad se inicijalno povezuje sa pokretom  novih tendencija na prelazu pedesetih u šezdesete godine 20. veka. Pojavio se kao teoretičar i ideolog pokreta novih tendencija, a to znači kao teoretičar umetnosti posle enformela u širokom dijapazonu od neodade preko neokonstruktivizma, luminokinetike i kompjuterske umetnosti do dizajna, arhitekture i ambijentalnih studija. Matko Meštrović se danas, sa istorijskom distancom, može smatrati pravim i izuzetnim začetnikom teorije i filozofije neoavangardne umetnosti i kulture u Hrvatskoj i Jugsolaviji. Kao dugogodišnji naučni istraživač u Ekonomskom institutu vodio je interdisciplinarne projekte o društveno-kulturalnim tranzicijskim i globalnim procesima u hrvatskom i evropskim društvima. Napisao je više knjiga: Od pojedinačnog općem (1967), Obrisi bez obrasca (1978), Teorija dizajna i problemi okoline (1980), Svijet, svijest i zavisnost (1983), Roba i sloboda (1995), Vrijeme zbilje (2002), a uredio je i zbornike Socijalni kapital i tranzicija u Hrvatskoj (1998) i Globalizacija i njene refleksije u Hrvatskoj (2001).

Preobražaj modernističkog kritičkog materijalizma

Knjiga Raspršenje smisla – Doktrinarni svijet na izmaku? zbirka je tekstova pisanih različitim povodima, najčešće, za međunarodne kongrese i konferencije između 1996. i 2006. godine. Svi tekstovi u knjizi  imaju zajedničku interpretativnu karakterizaciju: oni govore o interakcijama umetnosti, kulture i društva prema  suštinskim promenama ljudskog rada i života kroz preobražaje savremene tehnologoje. Ovi preobražaji rada i tehnologije vode od moderne industrijske internacionalnosti ka aktuelnom digitalno-mrežnom globalizmu i njegovim kritičnim pojavama. Matrko Meštrović u kritičko metodološko-epistemološkom smislu polazi od materijalističke teorije umetnosti i kulture da bi se suočio sa  aktuelnim pitanjima kritičke analize kognitivnog kapitalizma i njegovih infrastruktura, efekata te uticaja na ljudski život i svest o oblikovanjima ljudskog života. U knjizi se, zato, teorijski izvodi suštinski preobražaj modernističkog kritičkog materijalizma i uspostavljanje novih potencijalnosti kritičkog mišljenja i aktivnog reflektovanja “digitalne/globalne stvarnosti”. Suštinski preobražaj se odvija zasnivanjem hibridnog analitičko-kritičkog diskursa koji referira biopolitici, teoriji digitalne kulture, kognitivnim naukama, ekonomskoj teoriji,  teoriji sistema i, različitim, filozofskim, teorijskim i ekonomskim analizama “stanja stvari” u i oko totalizujućeg događanja savremenog globalizma. Ovo je jedna od prvih knjiga pisanih na Zapadnom Balkanu u kojoj se postavljaju potencijalnosti kritike kognitivnog kapitalizma i njegovih društvenih, ekonomskih, političkih, kulturalnih, obrzovnih, umetničkih, odnosno strukturalnih uslovljenosti, granica i dejstava na život.

Drugim rečima, Meštrović direktno i bez zaziranja traga za novim pojmom društvenosti i njemu odgovarajućom kritičkom i, zaista, emancipatorskom svešću – evo pitanja na koja on kroz tok  knjige traži odgovor: “No, jesmo li odista sposobni jasno opisati takve uvjete u kojima kompetitivni evolucijski procesi djeluju primjereno individualnim interesima? Što su naše ambicije? Što bi smo htjeli raditi  i za što sebe smatramo sposobnima? Koliko nam je osobito stalo do toga i koliko o našim mogućnostima odista znamo? Što su naše snage? Je li to pitanje moći? Koje moći? (iz spisa Biti dobrovoljac u umjetnosti – koga se to tiče i zašto?, str. 45.)

A ta pitanja se, pre svega, odnose na singularno “stanje stvari” ljudske individualnosti i interesnih kolektiviteta, te partikularnog i/ili opšte-ljudskog zajedništva. Ključni aspekti Meštrovićeve istraživačke epistemologije su indeksiranja biopolitičke prirode koordinata unutar kojih saveremeni čovek deluje u svom singularnom događaju tela tu i tada usred borbe za život u promenjenim planetarnim uslovima: “Stvari koje se tiču tijela, tjelesnog života valja uvesti u igru ako želimo konstituirati, predstaviti i početi definirati bilo koju konstelaciju. Svaka je singularnost određena tjelesnošću. Ako biopolitička tjelesnost nije samo biološka tjelesnost; to je više društvena tjelesnost, objašnjava Negri. Kada pogledamo radnu neizvejsnost, kaže on, onda s jedne strane imamo zamornu fizikalnost života neizvjesnog radnika, u uvjetima pokretljivosti i fleksibilnosti rada, ali isto tako moramo uključiti i percepciju snage nove radne snage. (Kakva globalna promjena?, str. 258)

Rezultat Meštrovićevih analiza je traganje za potencijalnom platformom na kojoj će se redefinisati sam život u odnosu na sadašnjost i neposrednu budućnost. Drugim rečima, on je globalizmu neoliberalnog kapitala ponudio sliku prosvećenog samo-reflektujućeg novog prosvetiteljstva koje bi trebalo da vodi ka globalnoj “konstitucionoj imaginaciji” koja nadilazi, s jedne strane, države nacije, a sa druge strane, neoliberlane globalne dominacije interesa kapitala koji ne priznaje ljudsko zajedništvo.

Kakva globalna promjena?

Knjiga Raspršenje smisla – Doktrinarni svijet na izmaku? je strukturirana u četiri dela sa po tri rasprave u svakom delu.  Prvi deo nazvan Upitanost istinitosti sa esejima: Umjetnost i tehnologija – jučer i danas; Računalo i vizuelno istraživanje – načini mišljenja i dosega djelovanja  i Biti dobrovoljac u umjetnosti – koga se to tiče i zašto? je posvećen medijskim promenama karaktera umetnosti u temeljnom preobražaju od mehaničkih i analognih tehnologija u digitalne tehnologije. Drugi deo nazvan Poznavanje čega/svega sa esejima: Aktivno znanje i određenost; Vrijednost neopipljivog – izazov političkoj ekonomiji informacija i Blagostanje globalizacije? Nesporazum i/ili krivo poimanje problematizuje karakter znanja u promenjenoj strukturi društvenosti. U trećem delu imenovanom kao Sustalost povijesti? sa poglavljima Evolucijska paradigma – Jantschovo tumačenje kulture i povijesti; Kultura – zajedničkost zajedničkog? i Logika života i/ili logika društva? Ali, što je logika! izložena je detaljna analitika znanja o uslovima života i o načinima mišljenja o promenjenim uslovima života i mogućnostima samo-nadilaženja svesti o zatečenosti u svetu. Četvrti deo knjige Sporni socijaliteti sa poglavljiam Globalna kriza i socijalna zemlja; Cjelina i razine – integrativno značenje u transcendiranosti i Kakva globalna promjena? uvodi u, možda, buduća istraživanja projekta izgradnje društvenosti koja nije zasnovana na nacionalnoj državi ili, nasuprot, na liberalnom individualizmu i otuđenosti kapitala. Knjiga koja je pred nama ukazuje na inteletualni kritički napor svog autora da pronađe epistemu za promenu odnosa između liberalne globalizirane individualnosti i budućeg ljudskog globalnog zajedništva koje tek treba projektovati i dovesti do novog i emancipatorskog društvenog kretanja.