Razgovor s Antoniom Majačom i Zoranom Erićem

Po vašem mišljenju, postoji li bitna razlika u stvaranju/uređivanju on-line magazina i tradicionalnog tiskanog medija? Koji su zahtjevi i ograničenja medija? Kakva su vaša zapažanja u pogledu komunikativnosti medija? Zašto je magazin na engleskom, i kojoj se publici obraća? Nije li naziv magazina kontradiktoran virtualnoj naravi medija?

– Majača: Naslov magazina proizvodi različite moguće interpretacije naglašavajući prije svega vezu umjetnost-kontekst, kao i njegov elektronski format primjeren digitalnom dobu u kojem snaga leži u komunikacijskim tehnologijama... Osnovna razlika je simultanost procesa, za razliku od sukcesivnosti, odnosno u mogućnosti izravne simultane komunikacije svih uključenih, bez obzira na naše fizičke lokacije. Ostali su segmenti praktički isti kao i za pripremu tiskanog magazina, osim što u digitalnom obliku naravno izostaju grafička priprema i tisak. ART-e-FACT je jedna od rijetkih on-line publikacija u regiji posvećena suvremenoj umjetnosti i kulturi. Čini se, međutim, da nedostatak fizičkog, tiskanog izdanja koje se “može prelistati” u tom smislu još predstavlja hendikep u smislu financiranja, mislim ovdje prije svega na Ministarstvo kulture Hrvatske koje magazin godišnje podržava sa svega 10.000 kuna, što je uistinu mala svota, pogotovo kada znamo da različiti tiskani magazini iz područja kulture koji ne prelaze gabarite lokalne publike istovremeno dobivaju značajne potpore. ART-e-FACT je prvotno, od kada ga je pokrenula kustosica Nada Beroš i skupina kustosa, umjetnika i kritičara, zamišljen kao dvojezičan, hrvatsko-engleski on-line magazin, međutim već smo od prošlog broja posvećenog odnosu umjetnosti i tehnologije, koji je uredila Marina Gržinić, donijeli odluku da se magazin – ponajprije zbog ograničenih sredstva – počne objavljivati isključivo na engleskom jeziku. Treba spomenuti i to da uredništvo ART-e-FACT-a, kao i većina suradnika na njegovim izdanjima, djeluje na posve volonterskoj osnovi. Prijevod tekstova, nažalost, nije stavka za koju se, zbog vrlo izmjerljive jedinice angažmana, od ikoga može očekivati da obavlja bez naknade. Činjenica je, naravno, i da je engleski jezik – jezik mreže. U tom nam se smislu ta odluka, odustajanja od hrvatske verzije, činila posve legitimna, pogotovo vezano uz činjenicu da većina autora pridonose tekstovima izvorno pisanima na engleskom jeziku. Osim toga, časopis je usmjeren na internacionalnu publiku, a zajednica njegovih čitatelja neprestano raste putem ulančavanja mailing lista i prirodne dinamike koju nosi medij Interneta.

Brzina stvaranja novih lokalizama

Što zapravo znači i koje su sve konotacije naziva “glocalization”? Kakvom očitavate u tom kontekstu vašu uredničku suradnju na liniji Zagreb -Beograd (tu je i web dizajnerica s boravištem na Novom Zelandu)? Koji sve teoretičari glokalizacije pišu za novi broj ART-e-FACT-a? Kakvo je post-war stanje u regiji u smislu odnošenja prema glokalizaciji?

– Majača: Temu svakog ART-e-FACT-a predlaže uredništvo, dok konačni oblik i specifičan fokus daje pozvani gost urednik. Polje interesa u četvrtom broju odredili smo početno vrlo širokom temom “Glocal”, kojoj smo dodali nastavak – ogue, konotirajući dinamičnu razmjenu i dijalog globalnog i lokalnog kao i namjeru da detektiramo mutacije globalizacijskih procesa. Vodeći se isprva postavkom B. Latoura da se novi lokalizmi stvaraju većom brzinom nego što ih globalizacija može dostići, željeli smo mapirati nove modele artikulacije upravo glokalnih tema i praksi koje nužno ne generiraju nove narative, nego vješto integriraju one lokalne u globalni kontekst. Čini mi se da je i naša suradnja na ovom broju, na liniji Zagreb – Beograd – Auckland, na neki način također glokalna. Iako takva dislociranost ponekad predstavlja uistinu pravi izazov, njena je digitalna priroda putem e-mail komunikacije posve prirodna, ponovo s obzirom na internetski medij časopisa.

– Erić: Termin “glocalizacija” (glocalization) predstavlja zapravo teorijski koncept koji se posebno razvio sredinom devedesetih u okviru šireg korpusa rasprava o globalizaciji. Specifičan fokus ovog koncepta je na odnos lokalnog i globalnog koji su uvek isprepletani i u interakciji tako da se njihova antinomija spaja u jedinstvenu ali kompleksnu temu glokalnog. Interesantno je da su ovaj koncept razvijali istovremeno teoretičari različitih disciplina, pre svega Roland Robertson iz vizure sociologije, i Erik Swyngedouw kao geograf. Ja sam izdvojio kao lajtmotiv za ceo broj jedan od ključnih aspekata ovog problema, a to je da je proces top down globalizacije, primarno u oblasti ekonomije i strategijama marketinga i advertajzinga proizvoda, uvek bio osetljiv na “lokalne” specifičnosti kulture gde treba plasirati određeni brend. Sam Robertson spominje da je u Japanu termin Dochakuka obeležavao ovaj koncept u sferi biznisa gde se uvek vodi računa o dodatku izvesnog “lokalnog mirisa” određenom proizvodu.

Da bi ovu temu problematizovali kroz više pozicija, pozvali smo i renomirane autore kao što su Edward Soja, Bruno Latour i Neil Brenner, i time zaokružili ovaj segment celog broja.

Na taj način želeli smo da osvetlimo različite aspekte koncepta glokalizacije i na nekoliko načina interpretiranja samog ovog termina i njegovih varijacija. Bruno Latour tako dovodi u pitanje validnost nekadašnjih kocepata lokalnog i globalnog čije “etikete” više ne mogu da stoje i zato uvodi termin “glokalno” koji obuhvata široki raspon od najlokalnijeg do najuniverzalnijeg.

Produktivna situacija “demokratskog konflikta”

Edward Soja iz pozicije teoretičara urbanizacije, recimo, navodi da svaku urbanu aktivnost ili događaj, bilo vezanu za proizvodnju, potrošnju, razmenu ili zabavu, odlikuje isprepletenost globalnih i lokalnih svetova što se može opisati i terminom glokalizacija. Konačno, Neil Brenner je analizirao proces glokalizacije kao prostorne strategije urbanog razvoja država. Međutim, kako sam tvrdi, u poslednjim tekstovima je odbacio termin glokalizacije jer po njemu nije konceptualno dovoljno precizan. On je, naime, zainteresovan za kompleksnost skalarnih organizacija, dok glokalizacija privileguje samo dve skale – globalnu i lokalnu. Zalažući se za multiskalarni karakter savremenih prostornih transformacija, gde pored pomenutog para globalno/lokalno postoji i niz drugih mogućih skala ili nivoa poput tela, urbanog, regionalnog, nacionalnog i supranacionalnog koji su takođe arene za aktualni proces redefinisanja ovih skala, Brenner doprinosi stvaranju produktivne situacije “demokratskog konflikta” unutar predstavljenog teorijskog diskursa.

Stanje u regionu, u tranzicijskim zemljama je s jedne strane izuzetno nezahvalno za “empirijsko” sagledavanje iz ugla sopstvenog doživljavanja posledica svih ovih procesa, dok je sa druge strane jako zahvalno za analizu i teorijske opservacije. Jedna od specifičnosti procesa globalizacije odozgo ili pak glokalizacije u Srbiji je rasprodaja nekada društvenih objekata, kao i komodifikacija javnog prostora. Istakao bih da je izuzev za tranzicijske zemlje uobičajenog pretvaranja najužeg urbanog jezgra u poligon za advertajzing i raznorazne lance uglavnom jeftinijih svetskih brendova, ovaj prostor najviše okupiran od strane banaka. Veliki broj banaka orijentisanih na tržište jugoistočne Evrope pokupovalo je najbolje gradske lokale, i polako uvodi iole platežno stanovništvo u “kreditsko-dužnički” odnos. Nekada fantomske banke, zelenaške agencije koje su u vreme Miloševića nudile “piramidalne lance sreće” i kamate od po 30% mesečno lakovernim građanima, sada su zamenile nemačke, austrijske, grčke ili italijanske banke koje nude kredite pod verovatno najgorim uslovima u Evropi. Nekada sivu “ekonomiju destrukcije” zamenila je logika pljačkaškog kapitalizma. Proizvedena društvena realnost mogla bi se okarakterisati kao proto-demokratska s prisutnim fenomenom prvobitne akumulacije kapitala i “privatizacije” kao jedinim procesom koji ovdašnje društvo uključuje u mrežu globalnog protoka kapitala.

U post-miloševićevskoj Srbiji, u diskrepanciji između borbe za pročišćenje i oslobađanje nasleđa i balasta ranijih ideloških konstrukata i definisanja modela za ravnopravan ulaz i prilagođavanje globalnim integracijskim procesima, došlo je do šizofrene pozicije simultanog egzistiranja pred-modernih i čak anti-civilizacijskih pokreta u društvu koje teži za dostizanjem tekovina evropskih demokratija, pa makar i po cenu prihvatanja neoliberalne politike.

Ovakva situacija je često dovodila do paradoksa da se pomenute retrogradne tendencije u društvu prepoznaju kao otpor globalizaciji, gde je ovaj termin svaćen kao amerikanizacija ili, kako je kolokvijalno često navođeno, kao “novi svetski poredak”. Svođenje procesa globalizacije samo na američki neo-imperijalizam, koji je nesumnjivo prisutan, ili politički odnosno ekonomski aspekt u mnogo kompleksnijem procesu globalizacije, dovodilo je često do takvih paradoksa da ultranacionalisti, i čak potajno za mnoge i sam Milošević, postaju “simboli” otpora “globalizaciji”.

Tako proizvedena društvena stvarnost dodatno otežava kritički govor u javnoj sferi, borbu za demokratičan proces globalizacije, kreiranje nove vrste javnog prostora, kao i usvajanje pozicije aktivnog kritičkog promišljanja društvenih procesa i negovanja kulture otpora.

 “Euroskepticizam” i “eurooptimizam”

– Majača: U trenutačnoj političkoj konstelaciji i okružju zazora ili klicanja uključenju u Europu, od svih prisutnih ideologija spram globalizacije – od neoliberalizma, neokonzervativizma i desnog radikalizma, pa sve do anarhizma, čini se da zapravo Hrvatskoj, pa tako i široj regiji, i nije ostalo mnogo izbora – globalizacija je tu već dugo vremena… Preraspodjela društvenog bogatstva bivšeg sistema u korist političkih elita na vlasti i novog poduzetničkog, brzoobogaćujućeg sloja uz neprestano smanjivanje socijalnih prava kao dio navodne namjere smanjivanja državnih troškova proizvelo je, dakako, situaciju u kojoj je domaća proizvodnja izbrisana, a svoje je mjesto ustupila stranim koncernima, vlasti posvemašnje trgovine i ulasku stranog kapitala u sve velike, nekada državne firme. Gospodarska i socijalna politika očito govori o društvu kakvog imamo ili gradimo, i kakve se vrijednosti u njemu legitimiziraju. U dva temeljna pravca stava o Europi koji trenutačno ponajviše zaokuplja javni dijalog, rasprava “za” i “protiv”, onaj “protiv” najčešće nalazi svoj oblik u ekstremnoj “eurofobiji” koja se u desnom političkom diskursu groteskno seli u javni prostor. Tako smo svjedoci političkih kampanja, poput one Nenada Ivankovića, koja neskriveno eksploatira umjetnički projekt Kristine Leko, koja je pak problemu “preživljavanja” mljekarica u okvirima budućih EU-standarda, u cijelom kontekstu “euroskepticizma” i “eurooptimizma” pristupila upozoravajući upravo na specifične lokalne prilike bavljenjem stvarne životnim sudbinama...

Danas, kada generacije odrastaju uz RTL programe, razgovarajući mobitelima T-coma, a nedjeljom se upućuju na izlet na periferiju – u pohode Bauhausu, Kauflandu ili King Crossu – čini se da je mala Hrvatska pod utjecajem globalizacije u istoj situaciji kao i većina njezinih susjeda – vizualno sve blještavija zemlja drastičnih društvenih razlika, pri čemu, dakako, smanjivanjem socijalnih prava i omogućavanjem nesmetane globalne ekonomije, državne blagajne očito nisu spašene, a stopa nezaposlenost i dalje raste...

Mnogi prilozi u magazinu posvećeni su temi grada i urbaniteta. Kakvom vidite budućnost urbanog življenja? Što su to “glocal urban modernities” o kojima pišu Erik Swyngedouw i Maria Ka?ka? Što su ti “inflatable cities”, kako glasi jedna od podtema broja? U kom kontekstu se tu, paradigmatski, spominje berlinski Potsdamer Platz?

– Erić: Činjenica je da danas većina populacije na celoj zemaljskoj kugli živi u gradovima, međutim, izuzetno je zanimljivo da je najveća koncentracija stanovništva, ali i društvene, ekonomske, političke i kulturne moći, upravo u oko 400 urbanizovanih oblasti nazvanih globalnim gradovima regionima. Ovaj fenomen u novom procesu urbanizacije Edward Soja je opisao kao tranziciju moderne metropole u post-metropolu. Kroz koncept globalnog grada regiona, procesi globalizacije, urbanizacije i industrijalizacije se analiziraju zajedno kao prostorni, i regionalni koncepti. Rast ovih urbanih konglomerata omogućena stalnim protokom rada, kapitala, trgovine i informacija uslovila je da oni postanu osnovni zamajac razvoja i stožer susretanja globalnog i lokalnog.

Ukoliko posmatramo sveobuhvatne tekovine procesa globalizacije, jedna od najistaknutijih odlika trenutne faze u kojoj se ovaj proces nalazi se po Edwardu Soji ne ogleda nužno u globalnom protoku kapitala putem trgovine, već u difuziji razvijenih formi industrijske proizvodnje bazirane u urbanim sredinama. Globalizacija se ovom konstatacijom sve više prepoznaje kao stvaranje novih industrijskih prostora na različitim nivoima.

Erik Swyngedouw i Maria Ka?ka iznose tezu da smo u tendencijama u urbanizaciji u poslednje dve decenije zapravo svedoci snažnog povratka tekovina modernosti, što je suprotstavljeno ideji post-modernog modela grada. Njihova analiza uzima za primer posledice novih modernizacijskih projekata u Londonu, bilo “nacionalnih” (Millennium Dome) bilo “kospomopolitskih” (Tate Modern). Detektujući stanje komodifikacije gradova, pretvaranja samih gradova u spektakl kao posledice “tržišnog-Staljinizma” kako ga nazivaju, oni traže alternative za uspostavljanje društvene pravde za građane i mogućnost njenog oprostoravanja, nadovezujući se na David Harvyjev koncept društvene pravde u gradu, i problematizujući slična pitanja koja je Edward Soja okarakterisao terminom “prostorne pravde” (spatial justice). Pri tome se autori zalažu za preispitivanje validnosti koncepata alijenacije i autentičnosti tvrdeći da oni postaju ključni za razmišljanje i politiku u kontekstu urbanizacije, i ističu njihov emancipatorski, osnažujući i mobilišući potencijal. Erik Swyngedouw i Maria Ka?ka zapravo zagovaraju “strategije otpora” kroz pukotine koje usled kontradiktorne dinamike savremenog “hiper-modernog” urbanog razvoja ostavljaju fragmentisani “glokalni” gradovi u kojima vlada društvena isključivost i obespravljenost.

Ideja “javnog” prostora

Segmenat broja koji se bavi problemom urbanog razvoja nazvao sam pomalo šaljivo “inflatable cities – from growing to shrinking”. Naime, dosta se u poslednje vreme govorilo o istovremenim procesima deindustijalizacije i reindustralizacije, decentralizacije i recentralizacije urbanog jezgra, gde su usled gubitka posla i odlaska stanovništva neki gradovi “ispražnjeni”, dok su drugi nasuprot “ispunjeni” procesom globalnih migracija i obnovljenih investicija. O ovom problemu sužavanja gradova govori, recimo, projekat Shrinking Cities, pa je bilo zanimljivo predstaviti dva grada koja možda najviše simbolizuju krajnjosti u urbanom razvoju – Detroit koji je opusteo i bukvalno demografski prepolovljen, i Berlin koji je dugo godina bio jedno od najvećih gradilišta u Evropi. Potsdamer Platz u Berlinu je bio posebno zanimljiv kao tema zbog njegove simboličke uloge u formiranju nove prestonice ujedinjene Nemačke s jasnom vizuelno-arhitektonskom orijentacijom ka modelu biznis centra koji su osvojile multinacionalne korporacije i pretvorile u svoje ofise, ali i oazu za potrošače.

Također, u ovom kontekstu problamatizovana je i situacija u gradovima u našem regionu, pa su tako i Zagreb, Novi Beograd i Sofija predmet analize.

Što je “Kiezism” Inga Vettera i Annette Weisser?

– Erić: Kiezism je reč koja u korenu ima kiez, slovensku reč za “selo”, i u prenesenom značenju je postao termin kojim IngoVetter i Annette Weisser problematizuju odnos prema privatizaciji javnog prostora. Naime, blizu njihovog stana u Berlinu postoji igralište za decu koje koriste na primer porodice Roma i Turaka za druženje oko roštilja, i gde se odvija neprestano “pregovaranje” o upotrebi tog prostora. Svest komšiluka o neophodnosti ovakvog javnog prostora ogleda se u savršenoj organizaciji i održavanju i čišćenju prostora za sledećeg korisnika. Vetter i Weisser se zapravo ovim projektom pridružuju širokom protestu umetnika i aktivista u Nemačkoj koji reaguju na pretvaranje javnih prostora u čudnu mešavinu privatno-društvenih ili korporacijskih prostora, gde novi vlasnici nameću stroga pravila ponašanja korisnicima čime se sama ideja “javnog” prostora dovela u pitanje. Nasuprot ovakvim urbanim konglomeratima Vetter i Weisser svojom akcijom na placu u njihovom susedstvu ukazali su na mogućnost potpuno drugačije organizacije gradskih prostora, i da se javni prostor generiše kroz upotrebu građana a ne samo čistim ekonomskim principom vlasništva.

Ljiljana Blagojević napisala je za ART-e-FACT tekst pod nazivom New Belgrade: The Capital Of No-City’s-Land. O čemu je riječ u tekstu? U kojoj mjeri se odnosi na situaciju Novog Zagreba i drugih modernističkih naselja, predgrađa za brzi prihvat ljudi u društvenoj trasformaciji iz ruralnog u urbano, tj. iz seljaštva u radništvo Istočne Europe? U čemu se ona razlikuju od zapadnoeuropske inačice moderne?

– Erić: Ljiljana Blagojević analizira konceptualnu pozadinu urbanističkog razvoja Novog Beograda od početaka njegove izgradnje pa do danas. Tekst ukazuje na inicijalni koncept Novog Beograda kao prestonice novog socijalističkog društva, nastale na potpuno nenaseljenom prostoru (tabula rasa, kako ga je Blagojević okarakterisala) idealnom za upisivanje novih društvenih projekcija i ideoloških konstukata. Ovakva ideja morala je da dobije svoju materijalizaciju i kroz urbane strukture i arhitektonske oblike koji bi reprezentovali novi administrativni, ekonomski i kulturni centar države.

Modernistička naselja kao urbani geto

Prvobitni urbanistički plan Novog Beograda, usvojen posle javnog konkursa 1947., zalagao se za funkcionalnu organizaciju i ortogonalnu urbanu strukturu gde bi ključni nosioci ovog plana bile dve dominante zgrade: Predsedništvo Vlade FNRJ i Centralni Komitet KPJ. Savremena socijalistička arhitektura, kako je ubrzo označena, udaljila se definitivno od socijalističkog realizma i objavila modernizacijsku i “modernističku” orijentaciju novog društva. Čitava ideja o planiranim administrativnim jedinicama nove države, kao i javnim prostorima vrlo je brzo napuštena, već početkom pedesetih, tako da je umesto administrativnog centra u sledeće dve decenije preovladala izgradnja stambenih blokova, paradoksalno potpuno previđenih prvobitnim planom. Teza Ljiljane Blagojević je da se neuspeh urbanizacije Novog Beograda ogleda u nemogućnosti da se razvije kompleksna, multinamenska prostorno-urbana struktura, gde je centralni prostor prestonice ostao ekonomska, društvena i konačno fizička praznina. Zbog toga Blagojević s pravom ističe da je ključno pitanje koje se nameće danas problem re-funkcionalizacije Novog Beograda, kao i načina na koji se ona odvija. Novi Beograd zapravo nikada nije ni ispunio kako fizički, tako ni simbolički prostor koji mu je namenilo socijalističko samoupravno društvo, pa je u današnjoj situaciji preostalo da se nove društvene paradigme upisuju u ovu prostoru urbanu celinu. Upravo to se danas i dešava sa džentrifikacijom pojedinih blokova na kojima niču supermarketi iz za sada regionalnih lanaca (Merkator, Super Vero) ili pak javljaju pravoslavne crkve dok se s druge strane pojedini blokovi pretvaraju u urbani geto.

Budući da magazin predstavlja i autonomne umjetničke projekte u zasebnim “folderima”, možemo li ART-e-FACT iščitati i kao on-line izložbeni prostor? Koji su sve autori zastupljeni, i kakve veze imaju svojim doprinosom s temom broja?

– Erić: Ja bih pre autonomne umetničke radove posmatrao kao integralni deo iste problematike kojom se bave i teoretičari, kritičari ili kuratori koji su dali svoje priloge. Svakako da je umetnička praksa danas diskurzivna i da vizuelnim jezikom, često poduprtim tekstualnim iskazima govori o istim društvenim problemima kao i teoretičari ili pak aktivisti. Pored do sada pomenutih, autori kao što su Bik van der Pol ili Carlos Garaicoa se bave urbanim razvojem u različitim društvenim kontekstima, Vlad Nanca brendovanjem, Oliver Musovik semplovanjem različitih kulturnih kodova i matrica, tako prisutnoj u advertajzing strategijama itd. Konačno, svi umetnici iz svojih pozicija analiziraju efekte glokalizacije kako u prostoru grada, tako i u širem društvenom prostoru. Upravo njihove strategije ukazuju na mogućnost bottom up akcija i “analize slučaja” u “lokalnim” kulturnim sredinama.

Oboje radite kao kustosi, Zoran u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu, a Antonia u zagrebačkoj Galeriji Miroslav Kraljević. Jedna je moderna, druga postmoderna zgrada. Kakvim vidite izložbeni prostor “budućnosti” i, uostalom, ovoga doba, u vrijeme dok o njemu govorimo?

– Majača: Umjetnost već jako dugo bježi iz sterilnog zatvora bijele kocke, tražeći drukčija mjesta djelovanja i prezentacije. Razvijaju se neke nove strategije kojima se izložbeni prostori relociraju i rekontekstualiziraju povezujući se s vlastitim fizičkim okružjem, povijesnim i sociopolitičkim kontekstom, između ostalog služeći se i dekonstrukcijom vlastitog – naizgled neutralnog ustroja. Riječima B. Groysa, muzeji su izgubili svoju tradicionalnu ulogu postavljanja estetskih normi i definiranja javnog ukusa, koju danas preuzimaju masovni mediji. Međutim, ono što se čini zanimljivo je da izložbeni prostori, čak i ako se nanovo fizički izdvoje iz svog konteksta povratkom u – suvremenim tehnologijama i materijalima – modificiranu bijelu kocku, i dalje posjeduju mogućnosti da budu mjesta kritičkog diskursa. Radi se prije svega o potrebi da se ozbiljnost i autoritet iskaza koju posjeduje muzej, iskoristi da bi se govorilo o stvarnostima izvan njegovih gabarita, kakvi god oni fizički u budućnosti bili...

Muzeološka praksa zahvaćena “gugenheimizacijom” i “beaubourgizacijom”

– Erić: Imajući u vidu da se u Kanazavi u Japanu već otvorio muzej savremene umetnosti 21. veka, a takođe i u Rimu se po projektu Zahe Hadid gradi MAXXI, Muzej umetnosti 21. veka, možemo da naslutimo kakvi izložbeni prostori pretenduju da udome aktuelnu umetnost. Jedna od mogućih konstatacija u domenu funkcionalnosti arhitekture, bila bi da je ideja “fleksibilnog”, dinamičnog prostora, lako prilagodljivog performativnim umetnostima, tehnički zahtevnim prostornim radovima – posebno video instalacijama – postala jedna od aktuelnih tendencija. Zaha Hadid smatra da je promena paradigme arhitekture muzeja savremene umetnosti generisana razvojem same umetničke prakse od šezdesetih, i da arhitektura mora neminovno da ostane u kritičkoj vezi sa aktuelnim društvenim i estetičkim kategorijama. Tako umesto “objekta” kao ključne reči za orijentaciju galerijskog prostora, ona uvodi termin “drift” (pravac kretanja, ili strujanje).

U jednom trenutku sam razmišljao i o mogućem poglavlju ART-e-FACT-a koje bi stavilo u fokus upravo odnos Muzeja i globalizacije ili, bolje rečeno, “gugenhajmizacije”, a uskoro i “boburizacije” koja je zahvatila svet muzeološke prakse, gde muzeji niču kao novi pejzaži (ekonomske) moći ili pak tematski parkovi, no o tome nekom drugom prilikom…