Razgovor s Ivanom Marjanović i Vidom Knežević

Oktobarski Salon je manifestacija ostvarenja iz područja vizualnih umjetnosti, čiji je osnivač i pokrovitelj Grad Beograd. Od svog osnutka 1960. godine Salon je prošao proces redefiniranja tijekom kojeg je iz izložbe najboljih ostvarenja iz područja likovnih umjetnosti (što se kasnije proširilo i na vizualne umjetnosti) prerastao u međunarodnu manifestaciju pod autorskim konceptom umjetničkog direktora. O konceptu Salona odlučuje Savjet sastavljen od priznatih stručnjaka iz područja vizualnih umjetnosti (povjesničara umjetnosti, likovnih kritičara i umjetnika), koji imenuje Grad Beograd. Savjet Salona bira Žiri, koji dodjeluje tri ravnopravne nagrade za najbolja ostvarenja na Salonu. Kustosica prošlogodišnjeg Salona Bojana Pejić u popratnom tekstu Salona objašnjava kako ovogodišnji Salon predstavlja one umjetničke prakse koje se već dug niz desetljeća nazivaju umjetnost u kontekstu. Kako je kontekstualna umjetnost postala bitan dio umjetničke produkcije i na međunarodnoj i na srpskoj sceni, kao glavna kustosica ponudila je izložbu na kojoj će radovi koji se bave različitim kontekstima biti postavljeni na istu komparativnu razinu. Tvrdi da cilj izložbe nije proglasiti kontekstualnu umjetnost novom tendencijom, “već pokušati ponuditi mapiranje umjetničkih i teorijskih pozicija koje preispituju pojam autonomije umjetnosti u današnjim demokratskim društvima, u kojima, bilo da se radi o zapadnim demokracijama s dužim povijesnim stažom, bilo o novim postkomunističkim demokracijama, postojanja i djelovanje civilnog društva nije uzeto zdravo za gotovo, već je aktivan, čak svakodnevan, work in progress.

Sam naziv izložbe ne sugerira temu izložbe, jer se radovi bave velikim brojem tema, već bi trebao ukazati na činjenicu da će na izložbi biti predstavljeni umjetnici koji se kritički pozicioniraju prema “datoj realnosti”, datom kontekstu; oni dovode u pitanje politiku reprezentacija, odnose moći, preispituju umjetničke i političke institucije, kao i vlastitu umjetničku produkciju koja danas nastaje u uvjetima “relativne autonomije” umjetnosti.

Na 49. salonu predstavljene su one umjetničke i teorijske pozicije koje vizualiziraju odnosno tematiziraju one aspekte “datog konteksta” koji su u javnom prostoru demokratskih (i neoliberalnih) sredina konstruirane kao nevidljive (pitanje privatizacije, nezaposlenosti, izbjeglištva, beskućnika, seksualnog rada, ljudskih prava manjinskih grupa, emigracija, društva nadziranja, cenzure, anarhizma itd.); ili su pak identificirane kao one koje ne pripadaju javnoj nego privatnoj sferi (poput nasilja nad ženama ili djecom, npr.)” (Bojana Pejić, iz vodiča kroz Salon).

Cilj, prema riječima kustosice, nije uputiti nikakvu “poruku” publici i stručnoj javnosti; ipak, ova izložba ima moto, i to u upitnoj formi: Da li nam je potrebna umjetnost da nam kaže ono što ne želimo znati?

Bojana Pejić je kao asistentice odabrala Ivanu Marjanović i Vidu Knežević, mlade kustosice koje su osmislile projekt KONTEKST galerije. Ta galerija služi ne samo kao izložbeni prostor, nego i kao mjesto alternativnog obrazovanja i istraživanja na području suvremene umjetnosti i kulture. U veljači 2008. u galeriji je trebala biti održana izložba suvremene prištinske umjetnosti pod naslovom Odstupanje. Međutim, otvorenje je prekinuto zbog protesta pripadnika nacionalističke organizacije “Obraz” i njihovih pristaša, pri čemu je uništen jedan rad s izložbe.

Zvijezde umjetnici/ce

Koliko je Oktobarski salon referentna točka srpske kulture i šire čitave Jugoistočne Europe (pored Istanbulskog bijenala)?

– Institucija Oktobarskog salona (dalje u tekstu: OS, op.a.) je daleko od referentne tačke srpske kulture, a pogotovo šire jer je on jedna konzervativna institucija koja se vodi principima prestiža, umetničkog tržišta i brendinga što je u potpunosti u skladu sa današnjim stanjem savremene umetnosti. Šta to znači? To znači da institucija OS kao umetničke direktore po pravilu poziva isključivo renomirane kustose (koliko su relevantni i za koga to je drugo pitanje) koji iza sebe imaju iskustva velikih izložbi bijenalskog formata ili vođenje velikih institucija kao što su muzeji savremene umetnosti. Ono što je važno je da zvezde kustosi/kinje dovedu u Beograd zvezde umetnike/ce kako bi se institucija što bolje reprezentovala, dok se koncept izložbe stavlja u drugi plan. Pored toga, institucija OS nema određenu liniju koju prati u koncepciji već izložbe zavise isključivo od kustosa koji mogu da budu toliko različiti da čak predstavljaju suprostavljene ideološke pozicije. Opet, šta znači biti referentan? Za koga? Jer u Beogradu ili Novom Sadu za nas i naše viđenje rada ima mnogo referentnijih organizacija i institucija kao što je Kuda.org, Teorija koja Hoda, itd... Verovatno za nekoga institucija OS jeste referentna tačka, za nas sigurno nije (kao što nije ni bilo koja izložba tipa bijenala jer se one u većini slučajeva vode po istim principima i predstavljaju institucije kontrole i konzumacije)... Retki su primeri da se uspelo izaći iz ovih modela, ali nije nemoguće. Jedan primer je Bijenale u Bukureštu.

Od 2001. godine Salon je koncipiran kao autorska izložba, što znači da se bira direktor koji predlaže koncept Salona, a od 2004. postaje internacionalnim – smatrate li to dobrim idejama? Smatrate li pozitivnom promjenu s lokalnog prema internacionalnom karakteru, jer broj stranih umjetnika nadmašuje domaće?

– Da to je svakako pozitivno, jer ljudi u Srbiji još uvek ne mogu sebi da priušte putovanja, a pratiti dešavanja van zemlje preko interneta i kataloga nije isto kao i imati mogućnost da se uživo vide izložbe, posete simpozijumi, diskusije itd. U Srbiji se u kulturu ulaže prilično malo novca – izuzetak je OS – tako da i ako hoćete da napravite neki simpozijum ili pozovete neke umetnike/ce iz inostranstva to je teško (moguće jeste, i mi to radimo, ali to se više bazira na prijateljskoj osnovi jer ne postoje sredstva da se ljudi, kako treba, plate za svoj rad pa se i ta gostovanja više svode na solidarnost i neku želju da se deluje zajedno...). Takođe, obrt na autorsku izložbu je ok u smislu da je to, po nama, zanimljivija praksa u poređenju sa prethodnim Salonima (gde je OS davao presek lokalne scene u poslednjih godinu dana) ali ipak mislimo da bi OS mogao da razmotri uključivanje kolektiva i grupnog rada, zatim mlađe generacije kustosa/kinja, kao i uključivanja umetnika/ca na pozicije umetničkih direktora/ki izložbe (i to sve spada u tzv. autorski rad, zar ne?).

Koliko su sociokulturni kontekst i društvena atmosfera u Srbiji (prijelaz u neoliberalni kapitalizam) determinirali koncept i izgled ovogodišnjeg salona? Kakva je situacija nakon Odstupanja?

– Koncept je postavila Bojana Pejić, s tim što je sam koncept i dalje bio prilično otvoren (kako je to obično kod ovakvih izložbi...) u smislu tema kojima se radovi bave i tek je izbor radova dao preciznost konceptu. Nama je bilo dosta važno da pokažemo vezu nacionalizma i nekih lokalnih političkih previranja i kapitalizma, jer u Srbiji kao prvo ne postoji svest da je kapitalizam uveliko tu, već se misli da smo mi još negde daleko u tranziciji, a kao drugo EU diskurs se u “demokratskoj” javnosti propagira kao jedini pozitivni model i kao nešto što će svima poboljšati živote, i skoro da ne postoji kritička svest o EU i o njenoj politici isključivanja, društvene nejednakosti, hegemonije i dominacije. Primer koji može dobro da ilustruje situaciju o kojoj govorimo je studentski pokret koji je nastao kao odgovor na nacionalizam u zemlji, a posebno se istakao u februaru po proglašenju nezavisnosti Kosova, a koji se zove “Evropa nema alternativu”! To je upravo taj “demokratski” mainstream diskurs. Srećom, u određenim krugovima kao što je alternativna scena u Beogradu i Novom Sadu postoji kritičko pozicioniranje; tu scenu čine Biro za kulturu i komunikaciju, Žene na delu, Queer Beograd, slobodnakultura.org, Crna kuća, Kuda org, Teorija koja Hoda, itd.

Mapiranje antagonizama

Možete li ukratko objasniti postav ovogodišnjeg Salona, odabir lokacija, i mapiranje po prostorima? Preispituje li dio Salona izložen u Legatu srpsko društvo, ili šire? Koliko su ti problemi univerzalni?

– Lokacije su manje-više one koje su dostupne organizatorima Salona (Kulturnom centru Beograda) s tim što je Bojana Pejić insistirala da se uključe i još neke lokacije kao Kontekst galerija jer je smatrala da je to politički potez baš zbog cenzure izložbe Odstupanje, umetnička scena Prištine. Od “neuobičajenih lokacija” ove godine je bila uključena i Jevrejska opština i Beogradsko psihoanalitičko društvo... Postavka koju je radila umetnička direktorka je bila takva da je istakla tematske celine izložbe. Bojana Pejić je to ovako objasnila: “S obzirom na to da se Oktobarski salon održava u više izlagačkih prostora, pokušala sam da te prostore iskoristim za prezentaciju nekoliko tematskih celina... Ovakvo tematsko grupisanje formirano je za potrebe izložbe, a to, međutim, ne treba da znači da se svaki izloženi rad bavi samo jednom temom. U najvećem broju radova ukršteno je više tema. U Muzeju 25. maj izloženi su radovi umetnica od kojih su neki jasne feminističke orijentacije; institucionalna kritika sedamdesetih godina; ideološka kritika formulisana u periodu državnog socijalizma, i/ili posle njega. U Kulturnom centru Beograda tema je seksualni rad i različiti oblici koje on poprima; u Galeriji Artget su radovi koji tematizuju queer pozicije. U Kući legata postavljeni su radovi koji preispituju politiku kolektivnog pamćenja i kolektivnog zaborava, nacionalističke ideologije i religije. Javno kupatilo Dunav mesto je za radove koji se bave kapitalom, kapitalizmom, globalizacijom, siromaštvom, emigracijom, politikom EU, efektima masovne kulture/medija, itd.”

Mi bi rekle da radovi u Legatu stavljaju srpsko društvo u širi okvir. Tu je rad Driton Hajredinija, umetnika iz Prištine i Minstera koji se bavi problemom rasizma u EU kontekstu, ili rad Artura Žmijevskog koji mapira antagonizme poljskog društva. S druge strane, neke stvari, kao što je govor o srpskoj hegemonoj politici devedesetih i srpskoj ulozi u ratovima su specifično lokalni.

Možete li ukratko hrvatskim čitateljima objasniti mjesto i ulogu Grupe Spomenik, dobitnike jedne od nagrada?

– Grupa Spomenik je pokrenula niz važnih pitanja koja se bave politikama sećanja. Članovi ove grupe su imali zanimljivu koncepciju rada u smislu da rad nije bio umetnički objekat na izložbi, već su “izložili” proces rada na novini. Izložbeni prostor koji im je bio namenjen je zapravo bio njihov radni prostor, gde su organizovali predavanja i radionice, okupljali se i radili na novini koju će u narednom periodu štampati, a iz koje ćemo zapravo biti u stanju da vidimo koja je njihova pozicija i do čega su došli. Zapravo, činjenica da su se oni u okviru ovakve mainstream umetničke manifestacije bavili temom Srebrenice, tačnije procesima reasocijacije nestalih osoba u genocidu u Srebrenici 1995. godine kao i ulogom ICMP komisije u tim procesima, kao i činjenica da je njihov rad bio jedan od nagrađenih, otvara spektar zanimljivih pitanja. Na primer, pitanje odnosa institucija kulture, danas u Srbiji, prema temi rada ove grupe je jedno od takvih...

Umjetnost i aktivizam

Kakve su reakcije medija i javnosti na Salon? Može li se Salon smatrati uspješnim?

– Reakcije su podeljene, što je dobro jer ako ne bi bile, mi bi se zapitale da li sa nama nešto nije u redu. Ima dosta kritika, mada nismo imale priliku da kritike čitamo od strane kolega/nica i umetnika/ca koje cenimo, što bi nama bilo dragocenije jer kritika je dobra i svi mi tokom svog rada sve vreme učimo. Ali to je drugi problem. Na sceni i u medijima se jako malo piše, ne postoje platforme za kritiku ni časopisi, kao ni honorari za pisanje. Jedan od naših predloga je bio da OS pokrene u budućnosti platformu za kritiku, jer ima saradnju sa novinom Politika, ali nešto ne verujemo da postoji svest o važnosti jednog takvog segmenta, što je šteta jer postoji finansijska mogućnost... Takođe, na javnim vođenjima smo imale iskustva da se razviju zaista dobre diskusije i polemike što mislimo da je znak da izložba funkcioniše, jer nije napravljena da se publici svidi ili da je oplemeni, već da izazove polemike.

Kako ste došle na ideju otvaranja Kontekst galerije? Koja su vaša iskustva u radu iste? Možete li se tematski i medijski opredijeliti?

– Slučajno. Na jednoj izložbi u Studentskom kulturnom centru sredinom 2005. smo srele direktorku Centra za kulturu Stari Grad Ljubicu Beljanski Roistić koju nismo poznavale niti smo znale za kulturni centar jer se on bavio do tada više dramom, pozorištem kao centar za decu i mlade. Razgovarajući sa njom palo nam je na pamet da bi mogle jednom tu da organizujemo neku izložbu, jer je prostor nepoznat sceni vizuelne umetnosti i tako je sve počelo. Tako je bila pokrenuta inicijativa transformacije jednog dela kulturnog centra u galeriju koja služi kao izložbeni prostor, ali i kao mesto alternativnog obrazovanja i istraživanja u oblasti savremene vizuelne umetnosti i kulture. Period od tri godine rada galerije (i centra) predstavlja pokušaj unapređivanja, održavanja i borbe za delovanje u uslovima konstantne neizvesnosti mogućnosti korišćenja fizičkog prostora za rad, pokušaj opstanka i realizacije nekomercijalnih programa u instituciji kulture koja pokušava da opstane u vreme kada “zakoni” privatizacije, profita i kapitala sve više određuju svaki oblik kulturnog delovanja. Ni centar ni galerija nisu na budžetu države ili grada i čak je centar u obavezi da prostor plaća centralnoj gradskoj opštini Stari Grad, što je postalo finansijski nemoguće.

Kontekst galerija pre svega predstavlja radove mladih umetnika/ca i pokreće diskusije o fenomenima u savremenoj umetnosti, kulturi i društvu. Rad na koncipiranju programa galerije i njegovoj realizaciji je za nas ujedno predstavljao i proces samoobrazovanja, refleksije, samokritike i promišljanja. Stoga se program galerije menjao u pravcu jasnije i doslednije vizije i profilisanja našeg delovanja u jednom društvenom okviru. Ono do čega smo, tokom rada i konstantnog procesa učenja i interakcije sa lokalnim i internacionalnim, umetničkim i – što je jako važno – aktivističkim scenama došle/i, razumevanje je našeg rada kao jedne vrste prostora za kritičko i političko delovanje kroz savremenu umetnost i kulturu. Što se tiče medija nemamo neki striktan zahtev, više nas zanima čime se rad bavi, koja pitanja otvara nego da li je video, fotografija itd. Klasični mediji su manje zastupljeni (slikarstvo, grafika), prosto jer malo ima umetnika/ca koji rade u ovim medijima a da ne slikaju portrete, pejzaže ili nekakve apstraktne slike, što nas uopšte ne zanima.

Kako gledate na odnos politike i umjetnosti, te na aktivizam u umjetnosti? Koliko je aktivizam zastupljen u suvremenoj srpskoj umjetnosti?

– Mi na taj odnos gledamo pozitivno mada generalno tu je problem i terminologije... Jer politika je uvek bila u odnosu sa umetnošću, umetnički rad uvek otkriva nekakvu političku stvarnost, uslove produkcije, distribucije, ideologiju... Ali ono što se nama čini relevantnim su umetničke prakse koje u svojoj strukturi radova preispituju odnose moći, dominacije, hegemonije, dominantnih ideologija, prakse koje te fenomene dovode u pitanje, raskrinkavaju jer oni se obično nama pokazuju kao normalizovani, uzeti zdravo za gotovo, često i lažno predstavljaju (kao npr. politika EU koja je navodno “Evropa bez granica”, demokratska EUropa ili politika USA, a s druge strane ljudi se deportuju, ubijaju itd). Nama je veza sa aktivističkom scenom puno značila, jer je na toj sceni kritička svest mnogo prisutnija nego na likovnoj. Što se tiče odnosa umetnosti i aktivizma mislimo da je pozitivno da se ove dve scene spajaju i zajedno rade, jer jedni od drugih možemo dosta da naučimo, a zajedničkom akcijom može više da se postigne. Aktivistička scena ima veću energiju, ljudi su zaista od akcije, dok je umetnička usporena, često razmažena... S druge strane, dobro je da se zna razgraničiti šta je aktivizam, a šta je umetnost jer obe imaju posebne istorije, medijume i strategije. Aktivizam, ako se priča o nekoj opštoj “srpskoj umetnosti” u smislu produkcije izložbi u galerijama i muzejima koji se bave savremenom umetnošću nije zastupljen. “Srpska umetnost” je generalno problematičan termin jer ima dosta različitih pozicija u tzv. “srpskoj” umetnosti. Na alternativnoj scene veze postoje, ljudi zajedno rade, organizuju događaje... ali generalno nije ni za očekivanje da u Muzeju savremene umetnosti gledamo kao eksponate na izložbi transparente sa protesta.

Biti kritičan je profitabilno

Kako vidite perspektivu kritičke i angažirane umjetnosti u doba neoliberalnog kapitalizma? Je li nam potrebna umjetnost da nam kaže ono što već znamo?

– Odgovor je dosta kompleksan. Zavisi koja kritička umetnost, jer neke kritičke prakse mogu da idu “uz dlaku” neoliberalnom kapitalizmu, tako da treba biti oprezan jer mnoge teme kojima se već neko vreme umetnost bavi su takođe teme o kojima čitate u dokumentima EU, čujete svakodnevno o njima na televiziji (kao što je “tolerancija”). Takođe, danas cenzura više ne funkcioniše kao nekad. Danas, ako ste kritični prema npr. banci koja ulaže u kulturu i umetnost u Jugoistočnoj Evropi kako bi se uz pomoć umetnosti i kulture barijere kapitala prevazišle (kao što je predrasuda na zapadu da su ljudi sa Balkana necivilizovani), ista ta banka će vas zvati da pričate na simpozijumu ili joj prodate rad za njenu kolekciju... Tako da s jedne strane može se reći da je danas biti kritičan čak i profitabilno. Naravno, to je opasno, jer onda je kritika relativizovana. Nama se čini da je važno da se stvari povezuju i analiziraju zajedno, kapitalizam i nacionalizam, kapitalizam i rasizam itd, da se izbegne govor iz liberalne pozicije “otvorenog društva”. Takođe, čini nam se da ona zaista kritička praksa, što znači praksa koja ne zavisi od uslova produkcije i distribucije koje diktira neoliberalna institucija savremene umetnosti i umetničkog tržišta, odnosno praksa koja opstaje bez obzira na finansiranje, bez obzira da li novca ima ili ne, ima perspektivu jer se radi o ljudima koji nisu u svetu umetnosti radi biznisa i slave, već radi intervencije i subverzije.

Što po vama danas znači povijesno često zazivana “odgovornost građana (i umjetnika)” u prostoru javnog djelovanja? Kakva je pozicija umjetnika/intelektualca u uvjetima globaliziranog “društva spektakla”?

– Tu treba takođe da smo pažljivi, jer odgovornost pojedinaca/ke je jedna od glavnih tehnologija tzv. selfgoverning neoliberalnog kapitalizma, gde on/ona ima svu slobodu da sam upravlja svojim delovanjem i samo od njega/nje i njegove/njene odgovornosti zavisi da li će uspeti u poslu, životu itd. Pozicija umjetnika/intelektualca u uvjetima globaliziranog “društva spektakla” treba da bude antikapitalistička...

Grupa Spomenik od 2002. godine analizira paradoksalne pokušaje Skupštine grada Beograda da izgradi spomenik posvećen ratovima devedesetih na tlu bivše Jugoslavije. Kroz diskusije i polemike, Grupa Spomenik formuliše svoj osnovni radni aksiom: spomenik = razgovor, i razvija strategije produkcije autonomnog diskusionog prostora u kome je moguć razgovor o ideologiji i politici koja stoji iza ove namere Skupštine grada Beograda. 2007. godine, Grupa Spomenik, proglašava svoje aktivnosti, kroz seriju umetničkih radova, performansa i razgovora, javnim spomenikom posvećenim ratovima devedesetih na tlu bivše Jugoslavije. Matemi reasocijacije Grupe Spomenik izložen na 49. oktobarskom salonu predstavlja aktivnosti Međunarodne komisije za nestala lica (ICMP), i nastavlja gradnju javnog spomenika posvećenog ratovima devedesetih produkcijom autonomnog prostora za razgovor o žrtvama genocida. Grupa Spomenik izlaže metode procesa reasocijacije jednog slučaja nestale osobe u genocidu u Srebrenici 1995. godine. Logika izlaganja ovog slučaja prati konstrukciju matema reasocijacije, odnosno proces kojim se gradi i nastaje broj (niz slova i brojeva) koji omogućava da se dođe do identiteta, imena nestale osobe. Chain of Custody je osnov procedure praćenja reasocijacije kroz koji se generiše matematički zapis, matem o: mestu/identitetu, skeletnom ostatku/identitetu i DNK identitetu nestalog. Matemi reasocijacije Grupe Spomenik predstavljaju naučnu zajednicu Međunarodne komisije za nestala lica kroz radionice i prezentacije rada forenzičara, i najmlađu generaciju teoretičara kulture, antropologa prava i pisaca iz Tuzle i Sarajeva koji će održati seriju predavanja zasnovanu na teoriji sećanja i otvoriti prostor za razgovor svih zainteresovanih.”

(Iz kataloga izložbe o grupi Spomenik)

Ivana Marjanović rođena je u Beogradu 1979. Diplomirala je povijest umjetnosti na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2005. Živi i radi u Beogradu i Beču.

Vida Knežević rođena je u Zrenjaninu 1980. Diplomirala je povijest umjetnosti na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2005. Trenutno je na postdiplomskom studiju na Univerzitetu umetnosti u Beogradu, na odsjeku Teorija umetnosti i medija. Živi i radi u Beogradu.