Miodrag Šuvaković  

Teorijsko čudo u Rijeci

Tokom poslednjih godina na Odsjeku za povijest umjetnosti Filozofskog fakulteta u Rijeci pokrenut je karakterističan naučno nastavni projekt teorijske revizije savremene povesti umetnosti i nauka o umetnostima. Teorijsko preispitivanje diskursa i narativa povesti umetnosti dovelo je do nastanka Katedre za teoriju umjetnosti. Bitan impuls je pružen istraživačko teorijskim radom Nataše Lah i Nine Kudiš. U atmosferi pluralnih teorijskih istraživanja nastao je i koncept znanstvenih skupova pod zajedničkim nazivom ”Teorijski dijalozi”. Ovogodišnji teorijski dijalozi su posvećeni savremenoj raspravi Boje. Na poziv organizatora odazvali su se autori različitog teorijskog usmerenja: od analitičko-kognitivne filozofije preko povesti i teorije umetnosti do savremene kontinentalne filozofije i kulturalnih stiudija.

Postoji li boja? Boja je postavljena kao teorijski problem u rasponu od čulne pojave, telesnog doživljaja, kulturalnog teksta, umetničke transpozicije ili slikarskog kvaliteta.

Na primer, Janez Bregant je o boji raspravljao između intuitivnog i naučnog uvida. On je boju zbog njene fenomenologije tretirao kao deo sveta, a zatim je sa stanovišta naučnog gledišta negirao realnost boje u svetu. Drugim rečima, suočene su fenomenološke teze o tome da je boja svojstvo predmeta koje se pojavljuje kada su ispunjene odgovarajuće okolnosti i subjektivističku tezu da se boja javlja samo u našem mozgu. Razrešenje je ponuđeno tezom o dispozicionizmu (response-dependence) kojom se tvrdi da je boja malo objektivna, tj. u predmetu, i malo subjektivna, tj. da je i u našem mozgu.

Andraž Stožer je fokusirao pažnju na filozofsko-medicinskim istraživanjima boje. Analizirao je procese koji se odvijaju u fotoreceptorima u zenici oka, kao i u ”vizuelnim središtima” u mozgu: ”Fotoreceptori u oku upijaju fotone iz okoline i pretvaraju njihovu fizičku energiju u kemijsku, koja se naposletku prenosi u sinaptički signal koji se izmenjuje u više vizuelne neurone, prvo u samoj zjenici, a zatim u mozgu.” Reč je bila o pokušaju filozofsko-teorijsko-eksperimentalnog procesa recepcije boje.

Nenad Miščević je prvi deo izlaganja posvetio prirodi boje. U izlaganju je branio savremenu verziju dispozicionalizma. Na primer, površina je crvena ako ima sposobnost da u vizalno-standardnom posmatraču izazove predodžbu doživljenog crvenila. Doživljeno crvenilo se vidi kao jednostavno svojstvo spoljašnjeg predmeta, a ne kao sposobnost. Drugi pristup je posvećen pitanju može li se ovaj model proširiti na druga ontološki upitna svojstva, kao što su vrednosti. Profesor Miščević je branio pozitivan odgovor. Vrednosti su na sličan način zavisne o odzivu kao i boje i drugi sekundarni kvaliteti. Miščevićevo predavanje je pružilo sistemski uvid u analitičko kognitivističke perspektive rasprava o boji.

Plava percepcija Profesorka Tanja Grosman je iznela teorijsku eksplikaciju pod nazivom ”Poreklo Mondrianove žute i biserno sive”. Grosmanova je postavila tezu o uticaju Vermerove slike Mlekarice (1658-1660) na Mondrianovu sliku Romboidna kompozicija sa četiri žute linije (1933). Po njenoj tezi, Mondrijan je slikar žute boje i žuta ima posebnu ulogu u njegovom teorijskom i slikarskom sistemu neoplasticzma. Ukazano je na objavljivanje uticajnog Van Goghovog pisma Emileu Bernardu u vreme kada Mondrian započinje svoja istraživanja boje u Parizu 1911.

Kristina Pucko, studentkinja doktorskih studija Univerziteta u Milanu, branila je tezu o razumevanju boje kao dispozicije. Motivacija za tumačenje boja kao dispozicija nalazi se u ideji da su boje predmeta slične svojstvima kao što su lomljivost i topljivost, što znači da se karakteristična svojstva predmeta javljaju samo u određenim uslovima. U tom su smislu boje dispozicije, odnosno mogućnosti fizičkih predmeta koji proizvode određeno vizualno iskustvo u određenom posmatraču pod određenim okolnostima. Uz izlaganje glavne zamisli dispozicionalizma i njegovog razvoja, obrađeni su i kritički pristupi ovom teorijskom gledištu.

Miško Šuvaković je govorio o upotrebi boje u istorijskoj, modernoj, postmodernoj i savremenoj umetnosti. Razradio je posebnu varijantu metoda  ”distant reading”, što znači da je analizirao uslove upotrebe i recepcije boje u umetničkom delu i umetničkim poetikama u različitim vremenskim formatima. Posebna pažnja bila je usmerena na ukidanje boje u poznom modernizmu i savremenoj umetnosti. Bilo je reči o funkcijama boje kao ”čulne pojave”, ”simbola”, ”kulturalnog teksta”, ”odsutnog ili odloženog kvaliteta” itd. Namera Šuvakovića je bila da se pokažu modeli i mehanizmi rada sa bojom gde se iz područja imanencije prelazi u polje ospoljenja i izvođenja ne samo boje kao pojavnosti već i boje kao estetske, umetničke i kulturalne funkcije.  Leonida Kovač je izvela čitanje savremenih radova irske umetnice Dorothy Cross u kontekstu sintagme “oceanski osjećaj” koja se pojavljuje u korespondenciji između Sigmunda Freuda, Romainoma Rollanda i Lou Salomé. U skulpturama, video-radovima, složenim multimedijskim instalacijama i operskim izvedbama koje je režirala, okean i bića koja ga nastanjuju pojavljuju se u funkciji referenta umetničkih iskaza koji propitujući odnos ljudskog i ne-ljudskog subvertiraju niz kulturalno proizvedenih mitova na kojima se temelje epistemološke paradigme Zapada. Kovač kao polazište pri čitanju radova Tea Cup, Relic, Whale, Medusae, Shark Submarine, Everest Shark, Currach, Stage, te izložbenih projekata Sapiens i Connemara uzima termin “plava percepcija”. Naime, u dokumentarnom filmu snimanom za vrijeme umetničkog istraživanja prakse dozivanja morskih pasa pevanjem, u Papui Novoj Gvineji, Dorothy Cross izjavljuje: “Kad roniš, naročito u plavoj vodi, ovisno o vidljivosti događa se jedna fantastična stvar. Morski psi dolaze prema tebi, često te istraže, a onda odu. Ali poanta te plave percepcije, kad nisi sigurna vidiš li to ili ne tamo gdje se to plavo stapa, fantastična je zato jer se imaginacija i stvarnost stapaju. I to je ono što, mislim, oprimjeruju vizualne umjetnosti – ljepota je neizvjesnost”.

Teške boje Žarko Paić je izložio komparativnu analizu slike Paula Kleea Angelus Novus i paragrafa 9 iz teksta Waltera Benjamina ”Povijesno-filozofijske teze”. On je iz konteksta savremene kontinetalne filozofije postavio pitanje o tome kako i na koji način se može “danas“ su-misliti odnos otvorenosti i plavetnila u savremenoj umetnosti slike ako se ono što određuje savremenu umetnost događaja (performativni obrat) zbiva kao kraj povesti i implozija vremena u tehno-znanstvenoj konstrukciji virtuelnih svetova? Demonstrativno je propitivano može li se ono mesijansko i ono melanholično u zahtevu umetnosti za “viškom imaginarnoga“ iznova vratiti u sliku kao što se vreme sabira u trenutku nastanka sveta? U izlaganju je pokazana unutrašnja veza između Heideggerova mišljenja događaja (Ereignis) i teologijsko-mesijanskoga tumačenja događaja u analizi Kleeove slike.

Nikola Dedić je imao izlaganje naslovljeno ”Kratka opaska o boji: Stanley Cavell između analitičke i kontinentalne filozofske tradicije”. U radu je interpretiran odnos američkog analitičkog filozofa Cavella prema kontinentalnoj antihumanističkoj filozofskoj tradiciji. Dedićeva osnovna teza je da je Cavell nakon postmodernističke dekonstrukcije metafizičkih sistema mišljenja u poststrukturalizmu, zasnovao antimetafizičku i anti-idealističku humanističku teoriju na tragu Ludwiga Wittgensteina. Time je pokazao mogućnost rekonstrukcije modernog projekta. Rasprava ”moralnog perfekcionizma” i estetičkih vrednosti je omogućila da se pokrene uporedna rasprava o analitičkoj konceptualnoj analizi boje i kontinentalnoj rasno/političkoj raspravi boje.

Uz sadržajne diskusije na konferenciji je uspešno pokazano kako je moguće u polju savremenih teorija umetnosti i istorije umetnosti otvoriti kritički dijalog i suočiti različite filozofske opcije od kognitivizma, analitičkog relativizma, kulturalne teorije umetnosati, kontinentalnog postmetafizičkog mišljenja do rubnih suočenja analitičke i kontinentalne tradicije. Drugim rečima, postignut je mogući dijalog koji je otvorio potencijalnost širenja diskursa povesti umetnosti posredstvom teorije umetnosti u specifična i teorijski fundirana polja savremene filozofije. Prenos filozofskog mišljenja u teoretizacije povesti umetnosti su ponudile izazovne platforme. Ova vrsta dijaloga je bila zaista teorijsko čudo u Rijeci!