U jednom razgovoru s Julijem Kniferom stoje zapisane umjetnikove riječi: “…horizontala, vertikala, horizontala, vertikala… u nizu. Niz onda stvara tok. … Ja nikada nisam radio ‘meandar’ kao znak! Kao znak on nema značenja! Čak i kada je najminimalniji – kada su samo tri vertikale i dve horizontale, kada počne dole, pa se popne gore, ode nadesno, pa se spusti dole“. Kniferov “meandar“ se dakle, po tumačenju samog umjetnika, ne iscrpljuje u komunikativnom činu odašiljanja i primanja poruke u polju čitanja simboličkog značenja. Zapravo, on je analogan načinu egzistencije; prije svega, radi što uspješnijeg i efektnijeg usredotočenja na same kreativne potencijale. Kniferovo ustrajavanje na meandru, kojim on neprestano iznova ostavlja performativni trag kao oznaku vlastite prisutnosti u svijetu egzistencije, pokazuje svijest o postojanju snage samoizlaganja na čije se usmjeravanje i savlađivanje otpora troši stvaralačka energija. Performativni trag meandra, sažimajući u sebi “iskazivost neizrecivog“, navodi na tumačenje određenih pretpostavki ovog umjetničkog djelovanja koje tako ustrajno strukturira vlastitu prisutnost u plohi slikarske podloge.
Iskazivanje neizrecivog je i buđenje jednog unutrašnjeg čula koje omogućava sagledavanje stvarnog djelovanja stvari. Meandar je gotovo poput početne koan-vježbe u zenu, “sredstvo za otvaranje čovjekovog uma za istinu zena“ (D. T. Suzuki). Kada je redovnik upitao učitelja “što je najviše načelo budizma“, ovaj mu je odgovorio “čempres u dvorištu“; kada je redovnik ponovo upitao isto, zen-učitelj mu je ponovio odgovor. Plošni kontrastni crno-bijeli niz horizontala-vertikala je taj “čempres“ ili “meandar“, konkretni, a ne simbolički iskaz poetike sažetosti, izvan binarne opozicije kao što su subjekt – objekt ili misao – svijet.
“Ovo i ono“
Umjetnički rad kao iskustvo koncentrirane prisutnosti, u Kniferovom slučaju na plohi, prisutnost koja prezentira sebe, a ne reprezentira znakovno svijet, govori nam da u našim umovima postoje skrivena područja koja leže s one strane praga relativno (racionalno) konstruirane svijesti koja nisu ni “pod-svijest“ ni “nad-svijest“. Kniferova “zenovska disciplina“ u ponavljanju linearnih ritmova meandra nije, dakle, samo “beskopromisna“ intelektualna odluka, već i uvjerenje da postoji “još nešto“ s one strane razumijevanja, neka vrsta regeneracije ili buđenja svijesti. Inače, čitav bi rad “monotonog“ ponavljanja meandra izgubio svoj smisao cjeloživotnog projekta.
Dok je u zapadnom modernizmu sažetost stvar forme, “stvar stila“ ili “funkcionalnosti“ (“manje je više“), u istočnjačkoj tradiciji ona je stvar prevladavanja suprotnosti, rezultat uvida ili pronicanja u bit stvari, što ne odmiče od onog “drugog“ koje u sebi sažima istodobno biće i nebiće, “ovo i ono“. Iz osnovne misli da “ovo jest ono“ se kristalizirala čuvena misaona “formula“ istočnjačke duhovne tradicije, šezdesetih tako utjecajne na zapadnu umjetnost, sažeta u tri riječi: “Ti si ono“. Ona sažima u sebi osnovne egzistencijalne suprotnosti, ali i poetiku čiji se smisao ogleda u riječima Octavia Paza o “iskazivanju neizrecivog“ ili u slikovnoj sintetičnosti ideograma koja je očuvala vezu između izvorne slike i verbalnog smisla. (Konkretna i živa moć kineskih ideograma zorno pokazuje da znak za vatru nije toliko “/Eno je/ vatra“, koliko je “/Ja/ gori/m/“!). Kniferova intuicija, duboka poput crnila naspram bjelila iz njegovog meandra, otvara se u trenutku kreativnog usijanja prema izvoru bića i u oblik unosi unutarnje osvjetljenje kao novi smisao u jedinstvu bića koje izrasta iz ništavila. Tako umjetnički čin u trenutku stvaranja “ne tumači već otkriva našu sudbinu“, kaže Paz.
Opasnost od praznine
Princip sažimanja vječnog i trenutka prolaznog u Kniferovom meandru, ma koliko on bio na prvi pogled strogo formalno strukturiran, dovoljno je otvoren da nudi prostor poniranja u mogućnost iznenadnog doživljaja i novog intenzivnog iskustva; no i da izbjegne mehaničko su-postavljanje njihovog međuodnosa pa i opasnost od praznine. Svedenost i konkretnost upisa meandra u plohu u funkciji je ostvarenja povišenog intenziteta (punine) jedne vizije koju intuicija kao sliku može usmjeriti do točke neposredne svijesti – do, prema Bergsonu, “vizije viđenog koja predstavlja samo znanje“. Ovaj se nagovještaj integracije jedinstvenim načelom života koji je u neprekidnom kretanju, poput samog meandra, zrcali u konceptu da je u svijetu prekrasno upravo ono što je nepostojano, a što izgleda kao da je postojano.